Μουσείο, Βυζαντινό Λευκωσίας (Κύπρου)

Το μουσείο στεγάζεται στο Αρχιεπισκοπικό Μέγαρο (πλατεία Αρχιεπισκόπου Κυπριανού). Η ιδέα του Πνευματικού Κέντρου ανήκει στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Άρχισε να χτίζεται, υπό την επίβλεψή του, το 1972, και έπειτα από πολλές καθυστερήσεις, λόγω κυρίως της τουρκικής εισβολής το 1974, ολοκληρώθηκε το 1980. Εγκαινιάστηκε το 1982. Μια από τις σημαντικότερες δραστηριότητες του ιδρύματος του αρχιεπισκόπου Μακαρίου είναι η συντήρηση και έκθεση της συλλογής των βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων που διαθέτει. Αυτή η συλλογή, από την οποία σήμερα εκτίθενται περίπου 150 εικόνες, που χρονολογούνται από τον 8ο έως το 18ο αι., είναι η πλουσιότερη και η πιο αντιπροσωπευτική των ρευμάτων και των σχολών που αναπτύχθηκαν στο νησί, κάτω από την επίδραση των διαφόρων κατακτητών του στο πέρασμα των αιώνων. Η αρχαιότερη εικόνα της συλλογής, που εκτίθεται σε μια μικρή προθήκη μετά την είσοδο στην πρώτη αίθουσα δεξιά, είναι της Παναγίας. Είναι κατασκευασμένη με την εγκαυστική μέθοδο και χρονολογείται στον 8ο ή 9ο αι. Στο 10ο αι. χρονολογείται η εικόνα των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού, ενώ το τμήμα της εικόνας με τους Αποστόλους που σώζεται είναι πιθανόν του 11ου αι. Η λαμπρή περίοδος της αγιογραφίας για την Κύπρο είναι ο 12ος αι., όταν οι κυβερνώντες προσκαλούσαν φημισμένους καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να κάνουν τις τοιχογραφίες στα μοναστήρια και στους ναούς που ίδρυαν. Σ’ αυτή την περίοδο ανήκουν οι εικόνες του Αγίου Ιωάννου από το ναό της Παναγίας Ασίνου, της Παναγίας από τη Χρυσαλινιώτισσα και οι εικόνες του Χριστού και της Παναγίας από το ναό της Παναγίας του Άρακα στα Λαγουδερά, που φιλοτεχνήθηκαν από τον ίδιο ζωγράφο που έκανε τις τοιχογραφίες του ναού. Το 13ο αι., ενώ η βυζαντινή παράδοση συνεχίζεται, όπως μπορείτε να παρατηρήσετε στις εικόνες της Κοίμησης της Θεοτόκου από το ναό του Τιμίου Σταυρού στον Πεδουλά, της Σταύρωσης από το ναό του Οσίου Λουκά στη Λευκωσία και της Παναγίας Ελεούσας από τη Χρυσαλινιώτισσα, αρχίζει παράλληλα να γίνεται εμφανής η επιρροή της Δύσης, που φτάνει στην Κύπρο με τους Σταυροφόρους. Αυτή η επιρροή είναι εμφανής σε μια σειρά εικόνων, όπως αυτές της Εις Άδου Κάθοδον, από τη Μονή του Αγίου Ιωάννη στον Καλοπαναγιώτη, και της Αγίας Μαρίνας, από το ναό του Τιμίου Σταυρού στον Πεδουλά. Στο νησί επιβιώνουν όμως έως το πρώτο μισό του 16ου αι. και μερικά άλλα ρεύματα, τα οποία εκπροσωπούνται στη συλλογή με θαυμάσια δείγματα, όπως η εικόνα του Αγίου Νικολάου στη στέγη από τον ομώνυμο ναό στην Κακοπετριά. Οι εικόνες που αξίζει να παρατηρήσετε με μεγαλύτερη προσοχή και που χρονολογούνται έως το 15ο αι. είναι αυτές που προέρχονται από το ναό της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας στη Λευκωσία, όπως του Χριστού (1356), της Αγίας Παρασκευής και του Αποστόλου Πέτρου, καθώς και η εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης από τον ομώνυμο ναό, η οποία είχε επιζωγραφιστεί το 16ο αι. Μια από τις ομορφότερες εικόνες είναι αυτή της Αποκαθήλωσης, από το ναό της Αγίας Μαρίνας στον Καλοπαναγιώτη, του 15ου αι., στην οποία διακρίνονται στοιχεία της παλαιολόγειας παράδοσης. Επίσης η μεγάλη εικόνα των Τριών Ιεραρχών με τον Χριστό να τους ευλογεί, του τέλους του 14ου αι., αν και σώζεται μόνο μερικώς, είναι εξαιρετικής ποιότητας. Λιγότερο ή περισσότερο εμφανή στοιχεία δυτικής επιρροής φέρουν και ορισμένες άλλες εικόνες της συλλογής, του 15ου αι., όπως αυτή της Παναγίας από τον Άγιο Γεώργιο Λευκωσίας και της Παναγίας από το ναό της Αγίας Ζώνης στην Αμμόχωστο. Προσέξτε επίσης την Παναγιά Καμαριώτισσα με τα ζωηρά χρώματα, την εικόνα σε ναΐφ τεχνοτροπία του Αγίου Μάμα επάνω σε λιοντάρι, και τις μορφές στον ξυλόγλυπτο σταυρό που προέρχεται από το ναό του Αγίου Ιωάννη Αμμοχώστου. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, πολλοί καλλιτέχνες βρήκαν καταφύγιο στην Κύπρο, υπό την προστασία της βασίλισσας Ελένης Παλαιολογίνας, ανιψιάς του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Κάτω από την επιρροή αυτών των αγιογράφων, στην Κύπρο αναπτύσσεται μια νέα σχολή, στην οποία επιβιώνουν στοιχεία της παλαιολόγειας τεχνοτροπίας συνταιριασμένα με στοιχεία της ιταλικής τέχνης. Πολλά είναι τα αξιόλογα δείγματα της τοπικής παραγωγής του 16ου αι. που περιλαμβάνονται στη συλλογή του μουσείου. Ανάμεσά τους η Είσοδος του Χριστού στην Ιερουσαλήμ από τη Χρυσαλινιώτισσα, ο Αρχάγγελος Μιχαήλ από τη Μονή στο Ριζοκάρπασο και η Παναγία με τον Χριστό από το Λευκονίκο. Από τις εικόνες στις οποίες είναι πιο εμφανής η δυτική επιρροή, ξεχωρίζουν η Προσκύνηση των Μάγων και η Πιετά από το ναό της Φανερωμένης στη Λευκωσία, οι μικρές εικόνες του Αποστόλου Πέτρου και του Αγίου Μάρκου από το ναό του Οσίου Λουκά στη Λευκωσία και το δίπτυχο από το Λευκόνικο. Από τις λίγες εικόνες που σώθηκαν από την περίοδο αμέσως μετά την τουρκική κατοχή του νησιού, το 1571, που σήμανε την παρακμή της κυπριακής σχολής, αξίζει να δείτε την εικόνα του Αγίου Γεωργίου, του 1599. Μετά την τουρκική εισβολή πολλοί Κύπριοι αγιογράφοι εγκατέλειψαν το νησί. Ταυτόχρονα άρχισε η εισαγωγή εικόνων από τα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη. Από αυτές τις εικόνες δείτε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου του Εμμανουήλ Τζανφουρνάρη (17ος αι.) και την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Η παρακμή της αγιογραφίας στο νησί συνεχίστηκε το 17ο αι., όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει στις εικόνες της Κοίμησης της Θεοτόκου από το ναό του Τριπιώτη, της Βαπτίσεως από τη Μονή της Παναγίας στο Τοχνί και του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή από το Μπέλα Παΐς. Από την τελευταία φάση της εγχώριας παραγωγής του 18ου αι. προέρχεται η εικόνα της Φλεγομένης Βάτου και μια σειρά από μικρές εικόνες που εκτίθενται μαζί της. Σημαντική επι-ρροή άσκησε ο Κρητικός αγιογράφος Ιωάννης Κορνάρος, ο οποίος κλήθηκε να διδάξει στο νησί από τον αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο στο τέλος του 18ου αι. Μερικά από τα έργα που έγιναν στο εργαστήριό του υπογράφονται από τους μαθητές του. Στην αψίδα αριστερά από το πέρασμα προς τη δεύτερη αίθουσα έχουν τοποθετηθεί τοιχογραφίες του 14ου αι., που προέρχονται από το θόλο του Ιερού Βήματος του καθολικού της μονής του Αγίου Νικολάου κοντά στην Κακοπετριά και αφαιρέθηκαν, για να αποκαλυφθούν οι παλαιότερες τοιχογραφίες του 11ου αι. Στη δεύτερη αίθουσα, δεξιά, εκτός από εικόνες και τμήματα από τέμπλα, θα δείτε, δυστυχώς, και ένα δείγμα του βανδαλισμού των Τούρκων στρατιωτών στα κατεχόμενα της Κύπρου. Πρόκειται για μια τοιχογραφία με την παράσταση της Ρίζας του Ιεσσαί, την οποία οι Τούρκοι στρατιώτες απομάκρυναν από τη Μονή του Αντιφωνητή κοντά στην Καλογραία και, προκειμένου να τη μεταφέρουν και να την πουλήσουν πιο εύκολα, την έκοψαν σε μικρά κομμάτια. Μια άποψη ολόκληρης της μεγάλης σύνθεσης δίνει ένα αντίγραφο που υπάρχει στο θόλο του καθεδρικού ναού του Αγίου Ιωάννου. Τα κομμάτια βρέθηκαν το 1997 στο Μόναχο, κατασχέθηκαν από τη γερμανική αστυνομία και επιστράφηκαν στην Κυπριακή Δημοκρατία. Άλλο ένα δείγμα βανδαλισμού θα δείτε στην τρίτη αίθουσα. Πρόκειται για ψηφιδωτά των πρώτων χριστιανικών χρόνων (γύρω στον 5ο μ.Χ. αι.) από την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη Καρπασίας, τα οποία συγκαταλέγονται στα καλύτερα δείγματα παραγωγής εκείνης της εποχής στην ανατολική Μεσόγειο. Κλάπησαν από τη μονή το 1976, για να περιέλθουν στη συνέχεια στην κατοχή μιας Αμερικανίδας εμπόρου έργων τέχνης, η οποία τα έβγαλε στην αγορά για 20 εκατομμύρια δολάρια. Τελικά, ύστερα από μακροχρόνιο αγώνα στα αμερικανικά δικαστήρια, κατέστη δυνατή η επιστροφή τους στην Κύπρο. Μπορείτε να δείτε ό,τι έχει περισωθεί από αυτά στην επιτοίχια προθήκη, δεξιά της εισόδου. Θα σας διευκολύνει να παρατηρήσετε τα ψηφιδωτά από μάρμαρο και χρωματιστό γυαλί από κάποια απόσταση, καθώς αρχικά ήταν τοποθετημένα σε μεγάλο ύψος. Στον αριστερό τοίχο έχει αναρτηθεί μια σειρά από πορτρέτα Κυπρίων αρχιεπισκόπων, από τον επίσκοπο Ανθέμιο μέχρι το σημερινό αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο. Στην προθήκη απέναντι από το πορτρέτο του θα δείτε τα άμφια του αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’. Μετά τις φωτογραφίες των γοτθικών εκκλησιών της Κύπρου, αριστερά, και αυτές με τις καταστραμμένες από τους Τούρκους εκκλησίες στα κατεχόμενα, δεξιά, επιστρέφετε στην πρώτη αίθουσα και στην έξοδο. «Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής», αγιογραφία των αρχών του 12ου αι., από την Παναγία Ασίνου (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Εικόνα του Χριστού, από την Παναγία του Άρακα στα Λαγουδερά (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Εικόνα του αγίου Νικολάου (16ος αι.), από το ναό της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Εικόνα του αρχάγγελου Μιχαήλ (14ος αι.), από το ναό της Παναγίας Χρυσαλινιώτισσας (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Εικόνα της Αποκαθήλωσης από το ναό της Αγίας Μαρίνας στην Καλοπαναγιώτη (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Εξωτερική άποψη του Βυζαντινού Μουσείου Λευκωσίας, στην Κύπρο. Εικόνα της αγίας Μαρίνας (13ος αι.), από το ναό του Τίμιου Σταυρού στον Πεδουλά (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας). Ψηφιδωτό από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς στο Λυθράγκωμη Καρπασίας (Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας).